Lạm dụng thuốc kháng histamin chữa ho - sổ mũi cho trẻ: Nguy hại khôn lường

Histamin là gì?

Histamin là một trong những chất trung gian giữ vai trò quan trọng trong sốc phản vệ và phản ứng dị ứng. Histamin được tìm thấy ở khắp các mô trong cơ thể nhưng sự phân bố không đồng đều. Histamin được dự trữ nhiều nhất trong các tế bào mast ở các mô và trong các hạt bài tiết của tế bào ưa kiềm. Do vậy, histamin có chủ yếu ở các mô phổi, ruột, da là nơi tế bào mast có tương đối nhiều.

Trong các tế bào, histamin kết hợp với heparin bằng lực hút tĩnh điện, tạo thành phức hợp histamin - heparin không có hoạt tính. Chỉ khi bị tác động của các yếu tố bên ngoài (lạnh, hóa chất, bụi trong không khí...), thì các tế bào chứa phức hợp này bị kích thích giải phóng ra histamin dạng tự do. Lượng histamin này vượt ngưỡng cho phép của cơ thể và gắn với những vị trí nhạy cảm gọi là thụ thể histamin tại tế bào đích gây ra phản ứng dị ứng. Có 2 loại thụ thể của histamin là H1 và H2.

Khi histamin gắn với thụ thể H1 gây ra một số phản ứng với cơ thể như:

Trên hệ tim mạch: Histamin làm giãn mạch và tăng tính thấm mao mạch nên gây phù nề, viêm, ngứa, phát ban. Nó cũng làm tăng nhịp tim, tăng lực co bóp cơ tim và gây hạ huyết áp.

Trên đường hô hấp: Gây sổ mũi, ngạt mũi, liều nhỏ histamin cũng có thể gây co thắt cơ trơn khí phế quản, làm xuất hiện các cơn khó thở giống hen phế quản.

Trên hệ thần kinh: Nó kích thích đầu tận cùng của dây thần kinh cảm giác gây ngứa và đau.

Khi histamin gắn với thụ thể H2, đặc biệt là ở tế bào thành dạ dày gây tăng tiết acid dịch vị, dễ dẫn đến loét dạ dày, tá tràng.

Tác dụng của thuốc kháng histamin

Các thuốc kháng histamin đối kháng cạnh tranh với thụ thể histamin tại tế bào đích, histamin không gắn được với thụ thể nên không có tác dụng trên tế bào. Có 2 loại thuốc kháng histamin tương ứng với 2 loại thụ thể, đó là thuốc kháng histamin H1 và thuốc kháng histamin H2. Thuốc kháng histamin H2 chỉ cạnh tranh với histamin tại thụ thể H2 của tế bào thành dạ dày làm giảm tiết dịch vị nên được sử dụng trong điều trị loét dạ dày - tá tràng. Còn thuốc được sử dụng trong điều trị dị ứng là các thuốc kháng histamin H1.

Một số lưu ý khi sử dụng thuốc kháng histamin điều trị dị ứng

Thuốc kháng histamin được dùng điều trị dị ứng: viêm mũi dị ứng; nổi mày đay, ban da, viêm da dị ứng; viêm kết mạc dị ứng; các trường hợp bị côn trùng cắn... Ngoài ra thuốc còn được dùng điều trị say tàu xe, máy bay; điều trị buồn nôn và nôn trong thai nghén; dùng như thuốc an thần gây ngủ.

Thuốc kháng histamin chỉ giúp điều trị triệu chứng dị ứng (ho, ngứa, nổi mề đay...) chứ không điều trị được nguyên nhân nên không giúp bệnh nhân khỏi bệnh được hoàn toàn. Do vậy, điều quan trọng là phải tìm ra và loại trừ các tác nhân gây dị ứng (thuốc, mỹ phẩm, bụi, thời tiết, thức ăn...) mới có thể trị được bệnh. Việc dùng thuốc do đó cũng phải kiên trì, phải dùng nhiều đợt mới hạn chế được tái phát.

Trong trường hợp dị ứng nặng (như sốc phản vệ), histamin giải phóng ồ ạt, một mình thuốc kháng histamin H1 không thể giải quyết được mà phải phối hợp thêm với các biện pháp hồi sức cấp cứu, thuốc trợ tim mạch (adrenalin), biện pháp trợ hô hấp (thở ôxy)...

Một số thuốc kháng histamin H1 thế hệ 1 (clorpheniramin maleat...) hay được sử dụng trong các chế phẩm trị cảm cúm, ho, sổ mũi, nhưng chúng có tác dụng phụ là ức chế thần kinh trung ương, do vậy không nên sử dụng khi đang lái tàu xe, làm việc trên cao, công việc cần sự tỉnh táo hay uống rượu khi đang dùng thuốc. Tác dụng gây buồn ngủ của thuốc kháng histamin có thể dùng như chỉ định chính trong trường hợp mất ngủ. Nhưng chỉ nên dùng thuốc trong thời gian ngắn, đặc biệt không được dùng kéo dài cho trẻ vì có thể gây mệt mỏi, ảnh hưởng đến phát triển trí tuệ ở trẻ.

Trong thời kỳ mang thai, khoảng 1/3 phụ nữ có tình trạng viêm mũi dị ứng, hen phế quản, mày đay hay chàm nặng lên, do vậy vẫn cần phải sử dụng thuốc chống dị ứng. Nhưng phụ nữ trong thời kỳ này chỉ nên sử dụng những thuốc có đầy đủ bằng chứng về độ an toàn.

Như vậy, tất cả các thuốc kháng histamin H1 đều có nhiều tác dụng phụ nên phải dùng đúng liều lượng và thời gian, theo chỉ định của bác sĩ, không nên lạm dụng thuốc, đặc biệt chú ý ở các đối tượng phụ nữ mang thai và trẻ em.

Lợi bất cập hại

Không ít phụ huynh cho con uống thuốc nhưng không hiểu rõ về tác dụng của thuốc mà chỉ thấy khi cho con uống những thuốc này sẽ có tác dụng làm giảm sổ mũi, giảm ho. Cho nên cứ hễ con bị ho, sổ mũi là họ sẽ dùng thuốc này mà không cần biết sổ mũi này là do viêm mũi theo cơ chế nào.

Ho, sổ mũi ở trẻ cũng như người lớn có rất nhiều nguyên nhân. Nếu trẻ viêm mũi theo cơ chế dị ứng thì các thuốc kháng histamin sẽ có tác dụng giảm ngứa mũi, giảm tiết dịch mũi. Nhưng đa số ho - sổ mũi ở trẻ là bệnh cảm thường, mà trong bệnh này mũi bị viêm không phải theo cơ chế dị ứng (nếu có thì rất ít). Viêm mũi trong bệnh cảm lạnh - chất gây viêm là các interlekin (IL) chứ không phải histamin nên các thuốc kháng dị ứng hầu như không có tác dụng.

Thế nhưng thực tế khi dùng với liều cao thì thấy hiện tượng ho, sổ mũi vẫn giảm là vì sao? Đó là do ngoài tác dụng kháng dị ứng (kháng histamin) các thuốc này còn có tác dụng kháng cholinernic (anticholinergic). Tác dụng này làm giảm tiết các chất nhầy đường hô hấp, khiến cho đứa trẻ bị khô mũi, khô miệng, các chất tiết ra rồi thì cô đặc lại và ứ đọng bên trong đường hô hấp khó tống ra ngoài. Nhìn bề ngoài thì có vẻ bệnh giảm vì bớt triệu chứng, nhưng thực tế đứa trẻ đang gặp những rắc rối do chính tác dụng anticholinergic mà người lớn không thấy được, đó là khô mũi, miệng, táo bón, bí tiểu, nhịp tim nhanh...

Các thuốc kháng histamin thế hệ 1 vừa nêu còn có thể đi qua hàng rào máu não, gây nên những tác dụng phụ trên hệ thần kinh trung ương, khiến trẻ ngủ gà, li bì. Trẻ nhỏ thì khó ngủ, kích thích, la hét thậm chí co giật, giảm khả năng tập trung chú ý tiếp thu kiến thức, giảm trí nhớ. Các thuốc thế hệ 2 thì ít tác dụng phụ này nhưng khả năng làm khô mũi thì kém hơn hẳn các thuốc thế hệ 1 nên không được ưa chuộng sử dụng.

Vì sao thuốc hay bị lạm dụng?

Theo khuyến cáo của Viện Hàn lâm Nhi khoa Mỹ (AAP), không dùng bất cứ sản phẩm thuốc không kê toa (OTC) nào cho trẻ em dưới 6 tuổi bị cảm lạnh vì các nguy cơ tác dụng phụ của thuốc và hiệu quả không cao. Ngay cả các loại thảo dược cũng không nên sử dụng một cách bừa bãi.

Thế nhưng, thực tế tại sao vẫn còn nhiều phụ huynh mong muốn được dùng thuốc giảm ho, sổ mũi khi con bị cảm? Đơn giản chỉ vì họ thấy sốt ruột mà thôi chứ thuốc không đem lại bất kỳ lợi ích nào cho trẻ. Cho dù trẻ có sổ mũi lòng thòng, ho sù sụ, nhưng khi trẻ vẫn vui vẻ và chơi bời thì phụ huynh không nên sốt ruột và cũng không nên lo lắng “ho nó lan xuống gây viêm phổi”...

Ho là phản xạ tống vi trùng, dị vật, đàm nhớt ra khỏi đường hô hấp để ngăn ngừa viêm phổi, ngăn ngừa tắc nghẽn đường thở. Do đó, ho nhiều, ho lâu không phải là nguyên nhân gây ra viêm phổi mà là do biến chứng nhiễm khuẩn hoặc nhiễm virut. Khi trẻ sơ sinh không ho được hoặc người già liệt nằm một chỗ không ho được sẽ gây tình trạng ứ đọng đàm nhớt, vi trùng bên trong đường hô hấp thì mới gây viêm phổi. Vì vậy, thay vì sốt ruột, cha mẹ nên vui mừng vì con mình ho khỏe. Ho khỏe thì bệnh mau khỏi, không ho hay ho yếu thì dễ bị nặng hơn. Nếu bằng mọi cách để giảm ho, cắt ho chính là đang làm hại trẻ.

Do vậy, chỉ dùng thuốc giảm ho cho trẻ khi tình trạng ho gây ảnh hưởng tới sức khỏe của trẻ và phải được bác sĩ chuyên khoa hô hấp hoặc chuyên khoa nhi đủ kinh nghiệm chỉ định.