Sự cần thiết đẩy mạnh sàng lọc trước sinh và sơ sinh cho đồng bào dân tộc ít người

Đồng bào dân tộc ít tiếp cận sàng lọc trước sinh và sơ sinh

Bộ Y tế đã triển khai Đề án nâng cao chất lượng dân số thông qua xây dựng và mở rộng hệ thống sàng lọc trước sinh và sàng lọc sơ sinh từ năm 2006. Đồng thời triển khai thí điểm Chương trình tầm soát, chẩn đoán bệnh tật trước sinh và sơ sinh trên địa bàn của 20 tỉnh, thành phố năm 2007, sau đó mở rộng triển khai ở 63 tỉnh, thành phố cả nước. Đến nay, mạng lưới cung cấp dịch vụ sàng lọc trước sinh và sơ sinh được triển khai đến 63 tỉnh với hơn 10.000 huyện, xã. Cơ sở y tế tuyến huyện đã thực hiện kỹ thuật sàng lọc trước sinh bằng siêu âm, trạm y tế xã thực hiện được kỹ thuật lấy máu gót chân trẻ sơ sinh.

Trên toàn quốc, sàng lọc sơ sinh triển khai được 2 bệnh là suy giáp bẩm sinh và thiếu men G6PD. Tỷ lệ bà mẹ mang thai được sàng lọc trước sinh tăng từ 20% năm 2016 lên 56,43% năm 2019. Tỷ lệ trẻ em mới sinh được sàng lọc sơ sinh tăng từ 23% lên 40% năm 2019.

Việc triển khai các chương trình, đề án có thể thấy đã giúp phát hiện, can thiệp và điều trị sớm các bệnh tật… từ ngay trong giai đoạn bào thai, sơ sinh. Điều này góp phần trẻ sinh ra phát triển bình thường khỏe mạnh, giảm thiểu số người tàn tật, thiểu năng trí tuệ trong cộng đồng góp phần nâng cao chất lượng dân số.

Trung bình cả nước mới có khoảng 30% số trẻ em được sàng lọc chẩn đoán trước sinh và sơ sinh. Hiện chỉ có một số thành phố lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh… tỷ lệ sàng lọc trước sinh và sơ sinh là cao. Còn tại các vùng nông thôn, nhất là vùng sâu, vùng xa, miền núi việc này chưa thực sự được sản phụ quan tâm. Mới có 54,4% bà mẹ mang thai và 38,5% trẻ em sơ sinh được tầm soát, chẩn đoán, can thiệp và điều trị sớm một số bệnh, tật.

Đặc biệt là các dân tộc thiểu số (DTTS) rất ít người như Ơ Đu, Pu Péo, Si La, Rơ Măm, Brâu, Cống, Bố Y, Mảng, Lô Lô, Cờ Lao, Ngái, La Ha, Pà Thẻn, Lự, Chứt, La Hủ… tình trạng tảo hôn, kết hôn cận huyết còn khá cao trong khi đây là nguyên nhân cơ bản dẫn đến nhiều hệ lụy như đẻ non, thai nhi kém phát triển, suy dinh dưỡng, thể trạng yếu, tỷ lệ tử vong cao…

Theo nghiên cứu "Những rào cản trong tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe bà mẹ và kế hoạch hóa gia đình của đồng bào dân tộc thiểu số ở Việt Nam" do Viện nghiên cứu Phát triển Mekong và Trung tâm nghiên cứu của Trường ĐH Toronto (Canada) được Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc phối hợp với Bộ Y tế hỗ trợ đã chỉ ra tỷ lệ phụ nữ DTTS tiếp cận các dịch vụ chăm sóc trước sinh (khám thai ít nhất 4 lần) thấp hơn 58 điểm phần trăm so với tỷ lệ chung toàn quốc (16% so với 74%), ít quan tâm đến sàng lọc sơ sinh. Nguyên nhân do phong tục tập quán, tín ngưỡng. Nhiều phụ nữ cho rằng việc mang thai và sinh con là quá trình khỏe mạnh bình thường và tự nhiên, vì thế không cần tới gặp các nhân viên y tế để khám thai. Điều kiện đi lại khó khăn cũng là một trong những rào cản để phụ nữ DTTS tiếp cận các dịch vụ khám thai và sàng lọc trước sinh…

Trong một số trường hợp, vì lý do tôn giáo, một số bà con DTTS có thể cảm thấy bất đắc dĩ phải đi lấy máu hoặc tiêm phòng. Chẳng hạn, một số phụ nữ Mông theo đạo Tin Lành cho biết, họ không tiêm phòng vì "Chúa bảo vệ họ". Nhìn chung, nhận thức của phụ nữ về các dịch vụ chăm sóc thai sản, sàng lọc trước sinh và sơ sinh còn thấp.

Sàng lọc tăng cơ hội phát hiện dị tật

Ở nước ta trung bình mỗi năm có khoảng 1,5 triệu trẻ ra đời, trong đó có 1,5% - 2%, tương đương với 22.500 đến 30.000 trẻ không may mắn mắc các dị tật bẩm sinh. Chẳng hạn như mắc bệnh Down; dị tật ống thần kinh; thiếu men G6PD; tăng sản tuyến thượng thận bẩm sinh; tan máu bẩm sinh (thalassemia)... ảnh hưởng đến chất lượng giống nòi, sự phát triển bền vững của đất nước.

Các bác sĩ chuyên khoa cho rằng, việc điều trị các bệnh tật di truyền, dị tật bẩm sinh rất khó. Điều này phụ thuộc rất nhiều vào thời điểm tác động. Nếu phát hiện sớm, xử lý sớm thì hậu quả ít, hiệu quả điều trị bệnh cao. Việc sàng lọc trước sinh, các bà mẹ khám định kỳ, siêu âm, xét nghiệm trong thời kỳ mang thai sẽ giúp các cặp vợ chồng biết chính xác 80 – 90% thai nhi của mình khỏe mạnh hay có vấn đề gì bất thường.

Theo chị Trần Kim Hoa, cán bộ tại khoa Hỗ trợ sinh sản (BV Sản Nhi tỉnh Lào Cai), trước do trình độ dân trí thấp, thiếu hiểu biết nên tỷ lệ làm sàng lọc sơ sinh ở tỉnh rất thấp. Hiện nay tỷ lệ này đã tăng lên, bình quân mỗi tháng có 300 - 400 bé sơ sinh được sàng lọc tại bệnh viện. Nhiều sản phụ ở tuyến huyện cũng chuyển lên bệnh viện tỉnh để sinh và làm sàng lọc sơ sinh cho bé.

Từ tháng 1 đến tháng 10/2020, đã có trên 5.000 trẻ được tiến hành sàng lọc sơ sinh. Trong số này đã phát hiện 479 trường hợp nguy cơ cao mắc bệnh. Số đi khám xác định bệnh là 13 trường hợp; trong đó 12 trường hợp được chẩn đoán mắc bệnh thiếu men G6PD đã được tư vấn và điều trị, 1 trường hợp kết quả trong ngưỡng bình thường. Những con số này cho thấy việc sàng lọc sơ sinh có ý nghĩa quan trọng.

Nghị quyết số 21-NQ/TW về công tác dân số trong tình hình mới xác định mục tiêu đến năm 2030, 70% phụ nữ mang thai được tầm soát ít nhất 4 loại bệnh tật bẩm sinh phổ biến nhất; 90% trẻ sơ sinh được tầm soát ít nhất 5 bệnh bẩm sinh phổ biến nhất. 

Để nâng cao chất lượng dân số cho vùng dân tộc, nhất là dân tộc thiểu số, các chuyên gia dân số cho rằng, ngành Dân số sẽ phối hợp với Ủy ban Dân tộc tiếp tục thực hiện mô hình nâng cao chất lượng dân tộc thiểu số rất ít người thông qua các hoạt động như truyền thông về kế hoạch hóa gia đình, sàng lọc trước sinh và sơ sinh, tư vấn trước kết hôn, truyền thông nhằm xóa bỏ tảo hôn và kết hôn cận huyết để giảm thiểu việc sinh ra những đứa trẻ bệnh tật, gây suy giảm giống nòi…